Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde

Op 4 juli jongstleden was het zover. Op CERN werd aangekondigd dat het langgezochte higgsdeeltje was ontdekt. Een geweldige prestatie die met recht de nodige media-aandacht heeft gekregen, inclusief een aantal leuke artikelen in het augustusnummer van het Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde. In de televisierapportages over dit onderwerp werd – haast onvermijdelijk – soms aan de higgs gerefereerd als het ‘goddeeltje’. De betrokken wetenschappers maakten zich daar zeker niet schuldig aan, maar de verleiding voor sommige journalisten bleek te groot. Waarom gebeurt dit toch? Dat is eenvoudig te verklaren. In 1993 publiceerde Nobelprijswinnaar Leon Lederman een populair wetenschappelijk boek getiteld The God Particle, waarin hij het belang van experimenten gericht op de ontdekking van de higgs op fraaie manier wist te onderbouwen [1]. In het boek (pagina 22) en in latere referenties naar dit boek gaf de schrijver toe dat de keuze van deze titel publicitair en commercieel geïnspireerd is. Overigens was Lederman niet de eerste auteur die zich realiseerde dat het gunstig was voor de verkoopcijfers van een boek om de term God in de titel daarvan op te nemen. In 1983 al schreef Paul Davies het boek God and the new Physics [2]. Voor de goede orde: beide boeken zijn goed geschreven en nog steeds de moeite waard!

Waarom blijft die relatie tussen religie en natuurwetenschap altijd zo intrigerend? Het antwoord daarop is niet zo ingewikkeld. Beide leggen een claim op de waarheid, terwijl deze claims overigens strijdig lijken te zijn. Dit komt het meest pregnant naar voren bij de bekende discussies over de evolutietheorie versus het bijbelse scheppingsverhaal. De meeste fysici volgen hierin het standpunt van Richard Dawkins, die met zijn boek The God Delusion op wetenschappelijke gronden probeert af te rekenen met religies in het algemeen en het scheppingsverhaal in het bijzonder [3]. Dawkins wil dat zijn lezers kiezen voor de wetenschap en zich tegen godsdiensten verzetten. Ik heb de argumentatie van Dawkins altijd wat onbevredigend gevonden omdat hij eigenlijk net zo dogmatisch en rechtlijnig is als het geloof dat hij bestrijdt. In de Engelse pers is deze kritiek ook door deze en gene verwoord [4].

In de week waarin de Nederlandse kranten uitvoerig berichten over de ontdekking van het higgsdeeltje, viel in diezelfde kranten te lezen dat de Nederlandse hoogleraar wijsbegeerte Bertus de Rijk was overleden [5]. Nu is het juist De Rijk die in zijn laatste boek Geloven en Weten een volledig nieuw gezichtspunt weet te introduceren in de eeuwenoude discussie over religie en natuurwetenschap [6]. In een strikt logische analyse laat hij zien dat het natuurwetenschappelijke waarheidsbegrip fundamenteel verschilt van het religieuze waarheidsbegrip. Waar de natuurwetenschap uitgaat van een meetbare en onafhankelijk reproduceerbare waarheid – ‘meten is weten’, zijn geloofswaarheden juist gebaseerd op hun subjectieve werkzaamheid. Een geloofsverhaal ontleent zijn kracht aan de overdrachtelijke betekenis daarvan, terwijl een natuurwetenschappelijke theorie zo sterk is omdat deze objectief – onafhankelijk van plaats en tijd – toetsbaar is. De redenering van De Rijk leidt hem tot een ‘sober atheïsme’ dat – in zijn respect voor religieuze uitingen maar tegelijkertijd vasthoudend aan het strikte wetenschappelijke waarheidsbegrip – zoveel bevredigender is dan de boeken van Dawkins.

Terug naar de higgs. De natuurwetenschappelijke waarheid daarvan is onomstreden: twee onafhankelijke metingen, een bevestiging van een bijna vijftig jaar oude hypothese van Peter Higgs en anderen en een volledige consistentie met het zo succesvolle Standaardmodel van de deeltjesfysica. Deze ontdekking is een Nobelprijs waard. Heeft de ontdekking van het goddeeltje – of althans de naam daarvan – ook een overdrachtelijke betekenis? Ja, ik denk het wel. Het is een geweldig vertrouwensvotum in de mensheid dat wij ondanks alle verschillen, conflicten, oorlogen en wat dies meer zij, erin geslaagd zijn om met een team van duizenden mensen afkomstig uit tientallen landen vele miljarden euro’s te besteden aan deze geweldige intellectuele ontdekkingstocht. Dat is een prestatie die tot de verbeelding spreekt, misschien nog wel meer dan de Nobelprijs.

Tenslotte nog iets persoonlijks. Ik heb bijna twintig jaar op het Nikhef gewerkt en het was een moment van vreugde om al mijn voormalige collega’s, die zich zolang en met zoveel toewijding aan de higgs search hebben gewijd het glas te zien heffen om deze doorbraak te vieren. Het was heel bijzonder om diezelfde week afscheid te moeten nemen van mijn zwager Bertus de Rijk, die deze natuurwetenschappelijke doorbraak als geen ander zou hebben gewaardeerd.

Gerard van der Steenhoven
Voorzitter NNV 

Referenties
1  Leon Lederman en Dick Teresi, The God Particle, Dell Publishing (Bantam), New York, 1993.
2  Paul Davies, God and the new Physics, Simon & Schuster Inc., New York, 1983.
3  Richard Dawkins, The God Delusion, Random House UK, London, 2007.
4  Zie bijvoorbeeld de kritiek van de journalist John Cornwell en de theoloog Alister McGrath: http:/nl.wikipedia.org/wiki/Richard_Dawkins.
5  Zie bijvoorbeeld het in memoriam van Menno Lievers, NRC Handelsblad, 7 juli 2012.
6  L.M. de Rijk, Geloven en Weten, pleidooi voor een sober atheïsme, Prometheus, 2010.