Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde

Tot en met 3 januari is in Museum Boerhaave de tentoonstelling Einstein & Friends [1] te zien, die laat zien welke rol Leiden en onderzoekers uit die stad speelden in het leven en werk van Albert Einstein.  

Auteur: Marieke de Boer

“Logica brengt je van A naar B. Verbeelding brengt je overal”, aldus een van de citaten van Albert Einstein op de fotowand waar de tentoonstelling Einstein & Friends mee begint. Dirk van Delft, directeur van Museum Boerhaave en samensteller van deze tentoonstelling, vertelt dat de tentoonstelling in de huidige vorm eigenlijk bij toeval is ontstaan. Oorspronkelijk was het idee om alleen een fotowand in te richten om de honderdste verjaardag van de algemene relativiteitstheorie te vieren. Maar er bleek boven in het museum onverwachts ook nog ruimte vrij die gevuld kon worden. Daar is nu aandacht voor de Leidse contacten van Einstein.

Beneden in de tentoonstellingsruimte wordt in het kort een beeld geschetst van de persoon Albert Einstein. Er zijn foto’s uit verschillende fases van zijn leven en een serie citaten. Ook is er een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen uit zijn leven. Een preview uit de documentairefilm Einstein’s light van Nickolas Barris wordt vertoond en de koperen bol waarmee Giorgio Frossati aan het begin van de eeuw zwaartekrachtsgolven wilde aantonen, legt de link met het heden. Van Delft: “Ik vind het erg leuk dat we die bol van 1400 kilo erbij konden krijgen. Het is een boodschap aan de nieuwe Einsteins dat er nog iets te onderzoeken is: nog altijd zijn zwaartekrachtsgolven niet direct aangetoond. Hoewel het een historische tentoonstelling is, vind ik het belangrijk om ook de sprong naar de hedendaagse natuurkunde te maken.”

In 1920 aanvaardde Einstein een gasthoogleraarschap in Leiden. Tot aan zijn vertrek naar de Verenigde Staten in 1933 kwam hij vrijwel elk jaar een maand in Leiden langs. Kort na de Tweede Wereldoorlog is de aanstelling officieel beëindigd. In het gedeelte van de tentoonstelling boven is aandacht voor de collega’s en vriendschappen die Einstein had in Leiden. Van Delft: “Paul Ehrenfest was echt zijn boezemvriend en heeft hem met de paradox van de roterende schijf op het spoor van de gekromde ruimtetijd gezet. Ook heeft hij veel met Hendrik Antoon Lorentz gewerkt. Toen hij in 1911 bij hem op bezoek was, zei Einstein: ‘Als je je horloge een meter omhoog doet, gaat hij anders lopen.’ Toen was hij al bezig met zaken als gravitatie en dus de algemene relativiteit. Het is duidelijk dat in de aanloop daarnaartoe hij met zijn Leidse contacten gespard en gecorrespondeerd heeft om zijn weg te vinden. Nadat Einstein zijn theorie gepubliceerd had, was het met name Willem de Sitter die de zaak toepaste op het heelal als geheel en met Einstein in discussie ging over de consequenties en het uitdijende heelal. Rond de aanloop naar de algemene relativiteit en de gevolgen daarvan heeft Leiden ondubbelzinnig een prominente rol gespeeld in de ontwikkeling van Einsteins denken.”

In de tentoonstelling wordt hier en daar onderzoek aangehaald, maar het gaat vooral om de sociale cirkel rond Einstein. Er zijn veel foto’s, kunstwerken, brieven en andere documenten, instrumenten en historische filmpjes en scènes uit Nickolas Barris’ documentairefilm Einstein’s Light. De enige formule is de Einsteinveldvergelijking. Deze zal binnenkort ook op de buitenmuur van het museum geschilderd worden.

Van Delft noemt als zijn persoonlijke favorieten uit de tentoonstelling de glas-in-loodramen van kunstenaar Harm Kamerlingh Onnes met een uitbeelding van het Zeemaneffect, de afscheidsbrief van Paul Ehrenfest aan Jan Burgers (“die grijpt je echt bij de strot”) en de vulpen van Einstein waar hij zijn berekeningen voor de algemene relativiteitstheorie mee schreef en die hij in 1921 cadeau deed aan Paul Ehrenfest. Ook de anekdote over een persoonsverwisseling die hoort bij een identiteitskaart is bijzonder. “Einstein is bij zijn aantreden als hoogleraar in 1920 een paar maanden tegengehouden terwijl hij hartstikke beroemd was, behalve kennelijk bij Buitenlandse Zaken.” Hij werd verward met Carl Einstein, een anarchist uit Brussel.

Einstein & Friends geeft niet alleen een wat breder beeld van de mens Einstein, maar zet ook de onderzoekers van die tijd uit Leiden in het zonnetje. De tentoonstelling is nog tot en met 3 januari te bezoeken in Museum Boerhaave. Parallel aan de tentoonstelling wordt ook een lezingenreeks georganiseerd [2]. Robbert Dijkgraaf geeft bijvoorbeeld op 24 november een lezing over Einstein en relativiteit.

Referenties

1 www.museumboerhaave.nl/tentoonstellingen/einstein-friends.
2 www.museumboerhaave.nl/lezing.