Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde

Een museum vol spanning

Nederland maakt kennis met elektriciteit. Op deze ansichtkaart staat de elektrisch verlichte Wintertuin van Grand Hotel Krasnapolsky in Amsterdam (circa 1900). Foto: Teylers Museum.

NTvN 90-04

Het aprilnummer is uit!

Zwaartekrachtgolfdetector LISA

De Europese Ruimtevaartorganisatie ESA heeft groen licht gegeven voor de lancering van de zwaartekrachtgolfdetector LISA. Lees meer over deze detector in het aprilnummer. Credits: ESA–C.Carreau.

Vorige Volgende

Artikel

Een museum vol spanning

Gepubliceerd: 1 September 2017 17:39

In mei dit jaar opende Teylers Museum in Haarlem de deuren van het gerestaureerde Lorentz Lab en sinds 25 juli is de tijdelijke tentoonstelling Alles elektrisch te bezichtigen. De tentoonstelling laat de innige relatie tussen mens en elektriciteit zien. De combinatie van het lab en de tentoonstelling biedt een uitgebreide blik op de voortdurende zoektocht naar beter begrip en nieuwe toepassingen van elektriciteit.

Auteurs: Esger Brunner en Marieke de Boer

Lorentz Lab

Wie al een tijd niet meer een bezoek aan het Teylers Museum heeft gebracht, raden wij aan daar verandering in te brengen. Allereerst omdat in mei dit jaar het Lorentz Lab de deuren opende. In dit deel bevonden zich tussen 1909 en 1928 het laboratorium en de werkkamer van de vermaarde natuurkundige Hendrik Antoon Lorentz. De vleugel is gerestaureerd en de twee kamers zijn nu ingericht in oude stijl. Een exacte reconstructie is het niet, want daarvoor ontbrak beeldmateriaal. In het laboratorium kunnen scholieren experimenteren met replica’s van instrumenten waarmee de eigenschappen van elektriciteit werden onderzocht. Andere bezoekers kunnen de ruimtes bezichtigen via de theatrale voorstelling De Lorentz Formule. Twee acteurs nemen daarin een groepje van maximaal twintig personen mee terug in de tijd. Ze spelen wetenschappers die onderzoek doen naar de persoon Lorentz. Halverwege het verhaal treed je Lorentz’ werkkamer binnen, waar de suggestie wordt gewekt dat hij even van zijn bureau is opgestaan en vertrokken. Op zijn bureau ligt een brief gericht aan Einstein, op een deur hangt een vroeg ontwerp van de Afsluitdijk en aan de kapstok hangen zijn lange jas en bolhoed. Na een mooi relaas over de prestaties van Lorentz nemen de acteurs de bezoekers mee naar de derde en laatste ruimte. Daar eindigt de toer met een grote vonk, opgewekt met een replica van ’s wereld grootste elektriseermachine (zie het artikel Een “ongemeen groote electrizeermachine” komt tot leven in het NTvN van mei dit jaar).

Alles elektrisch

Een andere reden om naar Teylers te gaan is de tijdelijke tentoonstelling Alles elektrisch, waarin de relatie tussen mens en elektriciteit centraal staat. Deze relatie is al zo oud als de mensheid. Onze verre voorvaderen zagen in het noorderlicht en de bliksem goddelijke krachten aan het werk en de Grieken kenden reeds het fenomeen statische elektriciteit. Echter, pas in de achttiende eeuw werden de eerste stappen naar meer begrip en beheersing van dit verschijnsel gezet. In de eeuwen daarna kwamen er toepassingen en tegenwoordig is de relatie met elektriciteit zo innig dat de wereld bijna tot stilstand komt als zich een storing voordoet.

Een onderdeel van Alles elektrisch zijn de voorwerpen die deze ontwikkelingen kenmerken: Galvani’s experiment waarbij hij kikkerpootjes liet bewegen met behulp van elektriciteit, de zuil van Volta die zo belangrijk was voor verdere studie naar elektriciteit, donderhuisjes om het belang van bliksemafleiders aan te tonen, de eerste communicatielijnen tussen Engeland en Amerika waarmee sneller dan ooit gecommuniceerd kon worden over grote afstanden, de grote transformatoren en de hoogspanningsmasten die het landschap zo’n ander aanzicht gaven, een maquette van de in aanbouw zijnde energieneutrale woestijnstad Masdar City in de Verenigde Arabische Emiraten en een grote foto van donkere New Yorkse wolkenkrabbers toen het in 1977 misging met het elektriciteitsnetwerk. Het is slechts een greep van wat de bezoeker kan verwachten.

De tentoonstelling is gemaakt in samenwerking met het museum Wellcome Collection in Londen, waar de tentoonstelling al eerder te zien was, en het Museum of Science and Industry in Manchester. Toch is er ruimte gereserveerd voor de ontwikkelingen in Nederland, zoals voor de snaargalvanometer die Nobelprijswinnaar Willem Einthoven in 1901 uitvond en waarmee hij het eerste elektrocardiogram (ECG) maakte. In Nederland kon, in tegenstelling tot veel andere landen, het elektriciteitsnetwerk in de drassige bodem worden weggewerkt. Een filmfragment laat zien hoe de lange, dikke kabels met de hand gelegd werden. En in de wintertuin van Grand Hotel Krasnapolsky werden begin jaren 1880 de gaslampen vervangen voor elektrische. Het hotel produceerde zelf de benodigde energie en het overschot werd verdeeld over naburige straten, resulterend in het eerste energienetwerk van Nederland. De verzameling laat de vele mijlpalen in de geschiedenis van de elektriciteit op een fascinerende manier zien en de vele authentieke voorwerpen van soms meer dan tweehonderd jaar oud zijn een lust voor het oog.

Elders in het museum biedt een van de kleinere zalen plaats aan apparaten uit een typisch Nederlands huishouden uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Bestaande apparaten werden elektrisch en nieuwe apparaten met nieuwe toepassingen zagen het levenslicht. Strijkijzers, ovens, theepotten, wasmachines, gloeilampen, stofzuigers en zelfs hoofdkussens, sigarenaanstekers en cakeblikken: je kon het zo gek niet bedenken of het kreeg een stekker. Een bonte verzameling van objecten die onmiskenbaar duidelijk maakt hoe groot de impact van elektriciteit is op het dagelijks leven. Voor de oudere bezoeker zijn de oude apparaten een bron van herkenning, voor de jongere een blik op lang vervlogen tijden.

Voor de Wellcome Collection is naast wetenschap ook visuele kunst erg belangrijk. Daarom zijn er drie grote kunstwerken ontworpen voor de tentoonstelling. Camille Henrot maakte een gefilmde zoötroop met verwijzingen naar de voortdurende cyclus van verbruik en consumptie. Bill Morrison stelde een dertig minuten durende film samen bestaande uit 130 korte technische, educatieve of commerciële beeldfragmenten, die het algemene publiek moesten helpen voorbereiden op het gebruik van elektriciteit in het dagelijks leven. John Gerrard maakte een live simulatie waarin een kikker in gewichtsloosheid zweeft in een laboratoriumachtige omgeving, verwijzend naar experimenten in de space shuttle Endeavour en het gebruik van dieren – en kikkers in het bijzonder – in experimenten (denk aan Galvani). Het is extra speciaal dat de kunstwerken zijn geplaatst op locaties die normaal gesproken niet toegankelijk zijn voor het grote publiek.

Dat de opening van het Lorentz Lab en de tentoonstelling Alles elektrisch zo dicht op elkaar zaten, is eigenlijk een toevalligheid. Maar wel een gelukkige. Door de combinatie van theater, kunst, werkende replica’s en de verzameling authentieke apparaten kunnen we een bezoek aan Teylers van harte aanbevelen.