Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde

Wat zeg je dan, als je net op een nieuwssite leest dat Russische tanks Oekraïne zijn binnengereden en tegelijk druppelt een tweede klas binnen voor een eerste lesuur wiskunde?

Auteur: Hans van Bemmel.

Ga je het hebben over Pythagoras, de hpq-stelling en de bach-stelling alsof er niets bijzonders aan de hand is? Of ga je een kringgesprek organiseren waarbij iedereen zijn mening, zorgen en angsten kan uiten?

Dat laatste is helemaal mijn expertise niet. Maar ik weet dat als leerlingen angstig zijn het weinig zinvol is te proberen hen iets vakinhoudelijks te leren. Daar staan ze dan niet voor open. Ik besluit te beginnen met een statement en te bezien hoe de leerlingen reageren. “Russische troepen zijn Oekraïne binnengevallen. Dat is een ramp voor de mensen daar. Ook voor de andere kant, de Russische soldaten die naar een oorlog worden gestuurd en hun families, is het heel erg. Graag wil ik erbij zeggen dat het zeer onwaarschijnlijk lijkt dat het hier bij ons oorlog wordt. Ik hoop dat jullie je niet zo veel zorgen maken over jezelf. Gewoon werken, dat is wat ik voorstel te gaan doen. Daarvoor zijn we hier en er is niet iets anders wat we zouden kunnen doen. Of wil iemand iets zeggen, maakt iemand zich heel veel zorgen om familie of zo?” Ze reageren kalm. Ook het Russische jongetje dat vooraan zit. Hij vertelt nog wel dat zijn familie in Moskou woont. We gaan over op driehoeken, cirkels en de stelling van Thales.

Op het moment van schrijven is de oorlog drie weken oud en worden steden beschoten en gaan mijn gedachten twee kanten op. Tenminste, mijn professionele gedachten. De persoonlijke gedachten zijn breder. Professioneel denk ik aan de wetenschap achter wapens én aan de normen en waarden die je leerlingen bijbrengt, als deel van een schoolsysteem dat past bij een maatschappij.

In oorlogen worden natuurkundige principes toegepast. Sterker nog, in de loop van de geschiedenis werd veel onderzoek geïnitieerd en gefinancierd vanuit overheden in oorlog. Laten we dat eigenlijk zien op school?

In mijn eigen natuurkundeopleiding kwam dit wel aan bod. Voor me ligt een collegedictaat van de toen nog Katholieke Universiteit Nijmegen uit 1987. Het is getiteld: Natuurkunde in context, onderdeel van het vak Natuurkunde en Samenleving 1. Er is ook een katern Vrede en veiligheid. Het Manhattanproject komt aan de orde. Ook de dynamiek van eerdere wapenwedlopen. Er waren eeuwen geleden bijvoorbeeld wedlopen met steeds beter bepantserde oorlogsschepen en krachtiger kanonnen. Soms eindigden die in oorlog, soms met een verdrag.

De titel Natuurkunde in context triggert me. In onderwijsland is het al heel lang normaal om vakinhoud binnen contexten te introduceren en toe te passen. Zijn wapens een context? Als je naar de onderwerpen van de jaarlijkse conferentie van de Werkgroep NatuurkundeDidactiek kijkt niet. Kunst, sport, medische wetenschap, het heelal, van alles komt aan bod. De titel die begint met Aan het front zet me even op het verkeerde been, maar die gaat verder met van de wetenschap. Maar er is nooit een thema De natuurkunde van aanvals- en verdedigingswapens geweest.

Sporadisch komen die wel langs. Er is een examenopgave geweest getiteld Pariser Kanone. Ik heb eens opgeschreven dat je met pijl en boog verder kunt schieten als de boog voorgespannen is. Als bij het uitrekken van de pees er bij het begin al een kracht nodig is, dan is de energie die de boogschutter erin stopt groter dan als hij begint met kracht nul, oplopend tot zijn maximale kracht bij gestrekte arm. En ja, ik heb erbij gezet dat met deze innovatie oorlogen zijn gewonnen. Maar meestal kiezen we andere contexten. Liever een buienradar dan een luchtdoelraketsysteem, liever een kerncentrale of de vraag waar de zon haar energie vandaan haalt, dan een kernbom. Terecht denk ik. Ons doel is dat ze natuurkunde snappen, dan hoef je niet alle relevante contexten te behandelen, dan kun je best kiezen voor vreedzame contexten.

Een ander aspect waarover ik nadenk is dat onderwijs niet waardenvrij is. In andere landen wordt de leerling patriottisme bijgebracht. Wij bespreken de zegeningen van een vrije en democratische samenleving. En concreter denk ik, met mijn onderwijsblik, aan 12 september 2001. Ook toen besprak ik dat het erg was wat was gebeurd, ook toen besprak ik dat we gewoon verder gingen. Ook toen hield ik in de gaten dat kinderen die als ‘van de andere partij’ zouden kunnen worden beschouwd niet met de nek werden aangekeken.